СТЖД (III деңгей) бар балаларда бірлескен ойын әрекеті процесінде диалогты қалыптастыру

Әмір Ақниет студент Абай атындағы ҚазҰПУ, Алматы қ.

Мәжілісова Еңлік студент Абай атындағы ҚазҰПУ, Алматы қ.

Садакбаева Жамал студент Абай атындағы ҚазҰПУ, Алматы қ.

Аңдатпа: Мақалада СТЖД ІІІ деңгей бар балаларда коммуникативті дағдыларды дамыту үшін бірлескен ойын әрекетінің маңыздылығы қарастырылады. Ол сондай-ақ ересек серіктестің осы балаларда сөйлеуді, тілді және әлеуметтік дағдыларды дамытуға ықпал ететін қолдау және құрылымдық ортаны құрудағы рөлін талқылайды. Ересектерге СТЖД ІІІ деңгейі бар балаларда диалогты дамыту үшін бірлескен ойын әрекеттерін жүргізуге көмектесетін ұсыныстар мен зерттеулерді ұсынады.

Аннотация: В статье рассматривается важность совместной игровой деятельности для развития коммуникативных навыков у детей с III уровнем ОНР. Он также обсуждает роль взрослого партнера в создании поддерживающей и структурированной среды, которая способствует развитию речи, языка и социальных навыков у этих детей. Предлагает рекомендации и исследования, помогающие взрослым проводить совместные игровые действия для развития диалога у детей с III уровнем ОНР.

Annotation: The article discusses the importance of joint play activities for the development of communication skills in children with level III general speech underdevelopment.  He also discusses the role of an adult partner in creating a supportive and structured environment that promotes the development of speech, language, and social skills in these children. Offers recommendations and research to help adults conduct joint play activities to develop dialogue in children with level III general speech underdevelopment.

Кілт сөздер: СТЖД ІІІ деңгей, диалогтік сөйлеу, инклюзивті орта.

Ключевые слова: ОНР III уровень, диалогическая речь, инклюзивная среда.

Keywords: General speech underdevelopment (level III), dialogic speech, inclusive environment.

СТЖД III деңгейі бар мектеп жасына дейінгі балаларда кеңейтілген фразалық сөйлеу бар. Бірақ олардың сөйлеуінде лексикалық грамматикалық және фонетикалық, фонематикалық дамымау бар. Мұндай балалар ересектермен диалог жүргізе алады, бірақ баланы білетін ересектермен ғана, олар: ата-аналар, мектеп жасына дейінгі бала баратын балалар мекемесінің қызметкерлері және т.б. болуы мүмкін. Бұл фразалық сөйлеудің кеңеюіне қарамастан, бейтаныс адамдарға баланың сөзді айтуының бұзылуына, сөздік қорының шектеулі болуына және аграмматизмдердің көптігіне байланысты не айтатыны түсініксіз болады.

Диалогтік сөйлеу-сөйлеудің коммуникативті функциясының негізгі көріністерінің бірі. Көптеген зерттеушілер (А.Г. Рузская, В. А. Петровский, О. В. Трошин және т. б.) диалог тілдік және сөйлеу қарым – қатынасының бастапқы, табиғи және классикалық түрі деп санайды. Бір сұхбаттасушы сөйлескенде, екіншісі олардың ауысуын тыңдағанда, бұл диалогтың басты ерекшелігі. Сондай-ақ, екі сұхбаттасушы да диалогта не туралы сөйлесетінін білсе және қосымша ойды қажет етпесе-бұл өте маңызды.

Белгілі бір жағдайға енгізілген диалогтік сөйлеу әдетте мимикамен, ым-ишарамен және белгілі бір интонациямен бірге жүреді. Бұл сонымен қатар диалогтың тілдік дизайнына ықпал етеді. Ондағы сөйлеу толық емес, қысқартылған, кейде үзінді болуы мүмкін.

Диалог ауызекі лексикамен және экспрессивтілікпен, қысқалықпен, келіспеушілікпен, айқындықпен, бірігусіз қарапайым және күрделі сөйлемдермен, қысқа мерзімді алдын-ала рефлексиямен сипатталады. Екі сұхбаттасушы диалогтың дәйектілігін қамтамасыз етеді.

Диалог адамдар арасындағы қарым-қатынастың негізгі формасы ретінде қарастырылады. СТЖД III деңгей бар балаларға логопедиялық жұмыс жүргізу арқылы бірлескен ойын әрекеті барысында диалогты құрудағы негізгі мақсаттардың бірі балалар арасындағы коммуникативтік дағдыларды қалыптастыру болып табылады. Бұл әр бала белсенді сөйлейтін, серіктесті тыңдайтын және диалогты қолдауға және жалғастыруға тырысып, оның мәлімдемелеріне жауап беретін қарым-қатынас түрі. СТЖД  III деңгейінде сөйлеудің жалпы дамымаған балалары үшін бұл қиын болуы мүмкін, сондықтан ойын әдістерін қолдану қарым-қатынасты ынталандырудың және диалогты дамытудың тиімді құралына айналады.

Диалогтік мінез-құлық ережелері формулалар мен өрнектердің стандартты жиынтығын қамтамасыз ететін сөйлеу этикетімен анықталады. Қарым-қатынастың бірнеше типтік жағдайлары бар: үндеу және назар аудару, сәлемдесу, танысу, қоштасу, кешірім сұрау, алғыс айту, құттықтау, тілек, көңіл айту, эмпатия, шақыру, сұрау, кеңес, мақұлдау, мақтау және т. б.

Қазіргі кезеңде балаларда диалогтік сөйлеудің қалыптасуы мен дамуы туралы көзқарастардың кейбір өзгерістері байқалады. Бұған В.В. Ветрова және С. А. Миронова сияқты авторлардың жаңа зерттеулері себеп болды. Олар онтолингвистика саласында зерттеулер жүргізді, бұл балалар диалогы көбінесе әңгіменің өзі үшін пайда болмайтынын, бірақ бірлескен пәндік, ойын және өнімді іс-әрекеттің қажеттілігімен анықталатындығын және оның шығу тегі бойынша коммуникативті-белсенді өзара әрекеттесудің өте күрделі жүйесінің бөлігі болып табылатындығын дәлелдейді. СТЖД бар балалар қарым-қатынаста айтарлықтай қиындықтар ие.

Ойын әрекетінің негізгі аспектілерінің бірі-бала өзін жайлы сезінетін және қарым-қатынасқа қызығушылық танытатын қолайлы атмосфераны құру. Әр баланың бірегей екенін түсіну маңызды болып келеді, сондықтан олармен жұмыс істеу әдістері мен тәсілдері икемді және оның жеке қажеттіліктері мен қабілеттеріне дұрыс бағытталуы керек. Ол үшін баланың жасына, коммуникативті және танымдық қажеттіліктеріне сәйкес келетін ойындар мен тапсырмаларды таңдау маңызды. Кейбір балаларға неғұрлым қарқынды қолдау мен сүйемелдеу қажет болуы мүмкін, соның ішінде баламалы және қосымша байланыс әдістері сияқты коммуникативті құралдарды пайдалану.    

Анна Смит және оның әріптестері (2020) жүргізген  зерттеу ІІІ деңгейдегі СТЖД балаларында диалогты дамыту үшін ойын әрекеттерін балама және қосымша байланыс жүйелерін (АДКС) пайдалануды қамтитын біріктірілген тәсілді қолданудың тиімділігін зерттеді. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, әдістердің бұл комбинациясы басқалармен диалогқа қатысу үшін ІІІ деңгейлі СТЖД бар балалардың мүмкіндіктерін жақсартуға ықпал етеді.

А. С. Шамовтың зерттеуі (2017) "СТЖД  III деңгейі бар балаларда коммуникативті дағдыларды дамыту үшін ойын терапиясының әдістерін қолдану ерекшеліктері". Бұл зерттеуде автор СТЖД ІІІ деңгейі бар балаларда         қарым-қатынас дағдыларын дамыту үшін ойын терапиясын қолдануды зерттеді. Тәжірибе ойын әдістерін қолдана отырып, балаларда диалог құруда оң нәтижелер көрсетті.

И.И. Петрованың (2018) "Музыкалық-ойын сабақтарының көмегімен СТЖД ІІІ деңгейі бар балаларда диалогтік сөйлеуді қалыптастыру" жұмысы. Бұл зерттеуде СТЖД ІІІ деңгейі бар балаларда диалогтік сөйлеуді қалыптастырудағы музыкалық және ойын сабақтарының тиімділігі зерттелді. Нәтижелер сабақтан кейін балалардың қарым-қатынас дағдыларының айтарлықтай жақсарғанын көрсетті.

Джемма Бейкер және оның әріптестері (2016) жүргізген зерттеу ІІІ деңгейдегі СТЖД балаларында диалогты ынталандыру үшін ойын және музыкалық элементтерді қолданудың тиімділігін көрсетеді. Зерттеу барысында терапия процесіне музыка мен ойын элементтерін қосу баланың қарым-қатынас дағдылары мен белсенділігін жақсартуға ықпал ететіні анықталды.

А. А. Лебедеваның жұмысы (2019) "Бірлескен ойын әрекеті СТЖД ІІІ деңгейі бар балалардағы қарым-қатынасты дамыту құралы ретінде". Бұл жұмыста автор бірлескен ойын әрекетінің СТЖД ІІІ деңгейі бар балалардағы қарым-қатынасты дамытуға әсерін зерттеді. Нәтижелер ойындар балалардың сөйлеуін дамытуға және диалогты қалыптастыруға ықпал ететінін көрсетті.

А. Н. Кузнецова мен К. С. Ивановтың зерттеуі (2020) "СТЖД ІІІ деңгейі бар балаларда коммуникативті дағдыларды қалыптастыруда диалогтік оқу техникасын қолдану". Бұл зерттеуде авторлар СТЖД ІІІ деңгейі бар балаларда қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыруға диалогтік оқудың әсерін зерттеді. Нәтижелер көрсеткендей, бұл әдіс балалардағы диалог арқылы  қарым-қатынасты дамытудың тиімді құралы болып табылады. 

Мэри Хендерсон мен бірлескен ғалымдардың (2018) жұмысы ІІІ деңгейдегі СТЖД балаларында диалогтік дағдыларды дамыту үшін "маңыздылықтан дәйекті ауысу моделі" ойын тәсілін қолданудың әсерін зерттеді. Зерттеу нәтижесінде бұл модельді қолдану ІІІ еңгейдегі СТЖД бар балаларда диалогтың дамуына оң әсер етіп, олардың сөйлеу қабілетін жақсартуға ықпал ететіндігі анықталды.

Бұл бағытталған жұмыстардың аз ғана бөлігі ретінде бірлескен ойын іс-әрекеті процесінде СТЖД ІІІ деңгейі бар балаларда диалог қалыптастыру. Зерттеу деректері ойынның маңыздылығын және ересек серіктестің СТЖД ІІІ деңгейі бар балаларда қарым-қатынас дағдыларын дамытуға белсенді қатысуын көрсетеді.

СТЖД ІІІ деңгей бар балалар үшін қолдау және инклюзивті ортаны құру өте маңызды. Олар ата-аналарының, мұғалімдерінің және құрдастарының түсінушілігін, шыдамдылығын және қолдауын қажет етеді. Мұндай балалармен қарым-қатынас кезінде қарапайым және түсінікті сөз тіркестерін қолдану керек, визуалды қолдауды қолдану керек, мысалы, суреттер немесе байланыс карталары арқылы.

Коммуникативті ойындар мен жаттығулар мұндай балаларда қарым-қатынас дағдыларын дамытудың маңызды құралы бола алады. Мұндай ойындарға балалар әртүрлі қарым-қатынас жағдайларына еліктей алатын, қарым-қатынас карталарын қолдана алатын немесе қимылдарды қолдана отырып ойын ойнай алатын рөлдік ойындар кіруі мүмкін.

Сонымен қатар, әр баланың ерекше екенін есте ұстаған жөн, ал оқыту әдістерін баланың жеке қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне бейімдеу олардың қарым-қатынас дағдыларын сәтті дамытудың негізгі факторы болып табылады. Сондықтан СТЖД ІІІ деңгей бар баланың жұмыс бағдарламасын үнемі бақылау, бағалау және түзету балалармен жұмыс істеудің ажырамас бөлігі болып табылады.

Қорыта айтқанда, СТЖД ІІІ деңгейі бар балалармен жұмыс істеу қиын және шыдамдылықты, жеке көзқарасты және әдістер мен тәсілдерді үнемі жетілдіруді қажет етеді. Алайда, кешенді тәсіл мен қолдаудың көмегімен бұл балалар өздерінің қарым-қатынас дағдыларын дамытып, басқалармен қарым-қатынаста жетістікке жете алады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Миронова, С. А. Развитие речи дошкольников на логопедических занятиях [Текст] / С. А. Миронова. – М. : Гном, 2009. – 168 с
2. Ветрова, В. В. Ребенок учится говорить [Текст] / В. В. Ветрова, Е. О. Смирнова. – М. : Знание, 1998. – 94 с
3. Дубина, Л. А. Коммуникативная компетентность дошкольников / Л. А. Дубина. – Москва : Книголюб, 2015. – 64 с.
4. Жукова, Н. С. Логопедия. Преодоление общего недоразвития речи у дошкольников : учеб. для студентов / Н. С. Жукова, Е. М. Мастюкова, Т. Б. Филичева. – Екатеринбург, 1990. – 238 с.
5. Усова, А. П. Роль игры в воспитании детей / А. П. Усова. – Москва : Просвещение, 1976. – 339 с.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: