Қазақстандық модернизм

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Факультеті: «Философия және саясаттану»
Кафедрасы: «Дінтану және мәдениеттану»
Орындаған: Таймас Асылжан Әзімханұлы

Қазақстандағы модернизм өнері 20 ғасырдағы ел мәдениетінің дамуына айтарлықтай әсер етті. Модернизм көркемдік қозғалыс ретінде Қазақстанға Кеңес Одағы кезінде келіп, өнердің сан алуан салаларына, соның ішінде кескіндеме, мүсін, сәулет, әдебиет және дизайнға айтарлықтай әсер етті.

Мүсін саласында модернизм классикалық мүсіндік дәстүрлерден ерекшеленетін абстрактілі формалар мен жаңашыл концепцияларды жасау арқылы да көрініс тапты.

"Қара Шапан" Сырлыбек Бекботаев

Қазіргі қазақ суретшісі Сырлыбек Бекботаевтың биіктігі үш метрлік «Қара шапан» өнер нысаны металдан жасалған. Шапан мүсіні құрметтің, бірлік пен өзара түсіністіктің нышаны ретінде көшпелілер шапан алмасатын қазақ және Орталық Азия мәдениетіне қатысты. Мүсін Панфилов пен Қабанбай батыр көшелерінің қиылысында орналасқан.

«Батыр в стимпанк» Зұлхайнар Қожамқұлов

Қобыланды батыр, Зұлхайнар Қожамқұловтың арт-объектісі стимпанк стилінде жасалған. Бұл технология мен сәндік өнерді біріктіретін және 19 ғасырдағы қиялдан шабыттанған өнер қозғалысы. Тынымсыз еңбек мыңдаған бұрандалардан, гайкалардан және батыр бейнесіндегі басқа темірлерден жасалған. Қазақстанда батыр – ержүректік, сенімділік пен батылдықты бейнелейтін халық қаһарманы. Сол себепті өнер нысаны темір сияқты берік материалдан жасалған болар. Әл-Фараби даңғылы, 40, Сейфуллин даңғылының қиылысындағы ғимараттың жанынан стимпанк стиліндегі батырды көруге болады.

«Тынық су», Ник Фиддиан-Грин

Жылқының басы түріндегі қола мүсінді британдық мүсінші Ник Фиддиана-Грин жасаған. Ол алып ат бастарын жасауымен танымал. Алматыдан бөлек дәл осындай мүсіндер бұрын Нью-Йорк, Гонконг және Шанхайда да орнатылған. Мүсін жануардың сыпайылығы мен тектілігін білдіреді. Жылқының бұлақтан су ішеді бейнесі тыныштықты білдіреді. Арт нысан әл-Фараби даңғылы, 77/3 мекенжайында, Esentai Apartments саябағында орналасқан.

«Кітап», Хуршед Х усенов

Тәжікстаннан келген Хуршед Хусеновтың мүсіні кітап түрінде жасалған: бір жағында ер адамның беті, екінші жағында әйелдің беті ойылған. Кітап білімнің ұрпақтан ұрпаққа берілуін бейнелейді. Шығармада отбасылық дәстүрлер мен мәдени мұралардың маңыздылығына баса назар аударылады. Назарбаев пен Абай қиылысында мүсінді көруге болады.

Модернизмнің сәулет өнері функционалдылық пен эстетикаға ұмтыла отырып, заманауи материалдар мен формаларды пайдаланатын әртүрлі жаңа ғимараттарда көрінді.

«АЛМАТЫ» Қонақ үйі

Мекен-жайы: Қабанбай батыр көшесі, 85

Сәулетшілер: Николай Рипинский, Иван Картаси

Құрылыс жылы: 1967 жылы

Сегіз қабатты ғимарат екі көшеде орналасқан: Қабанбай батыр және Панфилов. Оның ерекше пішіні бозғылт көк терезеден жасалған балкондар қатарымен ерекшеленеді, 2000 жылдардың басында терезе көк алюкобондпен ауыстырылды, ол әлі де сақталған. Фасад суретші Кенбаев пен монументалист Цивчинскийдің Ленинград шеберлері жасаған мозаикасымен безендірілген. Кейіннен сол жерде монументалист Владимир Твердохлебовтың шығармасы да пайда болды. 1967 жылы сәулетшілер ұжымы Алматы қонақ үйі үшін КСРО Министрлер Кеңесінің сыйлығын алды. 1960 жылдары бұл қаладағы барлық қолайлы жағдайлары бар жалғыз қонақ үй болды.

2006 жылы Astana Group компаниясы қонақүй ғимаратын сатып алып, оны бұзбақ болды, бірақ қаржылық дағдарыс оған кедергі болды. 2016 жылы серіктестік басшысы Нұрлан Смағұлов осы жылдар ішінде құрылымның қадірін түсінгенін айтып, халықаралық Chapman Taylor компаниясының көмегімен жөндеу жұмыстарын жүргізуге уәде берді.

«АРМАН» КИНОТЕАТРЫ

Мекен-жайы: Достық даңғылы, 104

Сәулетшілер: Александр Коржемпо, Иннокентий Слонов

Құрылыс жылы: 1968 ж

Сәулетші Александр Коржемпо Мәскеу сәулет институтын бітіргеннен кейін Бішкекке жұмысқа кетті, содан кейін Алматыға көшті. Екі залды «Арман» кинотеатры оның Қазақстандағы алғашқы іске асырған жобасы болды, тапсырыс беруші қалалық кино бөлімі болды. Сәулетші 1968 жылы кинотеатрды пайдалануға беру кезінде жақын жерде бульдозерлердің тұрғанын, егер ол қабылданбаса, ғимаратты бұзуға тиіс болғанын еске алды. Дегенмен, ел басшылығына кино ұнады.

Қазақстандық сәулет тарихшысы Алмас Ордабаев сол кезде әріптестерінің бұл Коржемпо ғимаратына қалай таңғалғанын және Александр Ивановичтің шын мәнінде бірінші алматылық модернист екенін бірнеше жылдан кейін түсінгенін айтты. Александр Коржемпоның өзі сәулеттік стильдерге бөлінуді ұнатпайды, «бар болғаны сәулет өнері және өзін білдіретін және оған жүктелген мәселелерді шешетін автор бар» деп санайды. «Арман» кинотеатрының дизайнын жасағанда Коржемпо ерекше атмосфера жасағысы келді: ішке кірген көрермен ерекше әлемге тап болуы керек еді.

Кинотеатр ғимараты алаңның ансамблінің құрамына кірді. Металл торлармен қоршалған, аппақ аппақ төртбұрышты кинотеатрдың терезелері жоқ. Сәулетшінің идеясы бойынша ғимарат қар қабаты сияқты болуы керек еді. Бұрын «Арманның» ішінде өсімдіктер, субұрқақ, қыз мүсіні орналасқан аула болған, кейін ол Ульяновқа сыйға тартылған. Мұның бәрі 2000 жылдары қайта құру нәтижесінде жойылды. Содан кейін жаңа кіреберіс тобы салынып, шатырдан металл тор жоғалып кетті. Бүйірлік қасбеттерде әлі де барельефтер бар. 2015 жылы ғимаратқа кеңейту қосылды, қазір фастфуд мейрамханасы орналасқан.

РЕСПУБЛИКА САРАЙЫ (БҰРЫНҒЫ ЛЕНИН АТЫНДАҒЫ САРАЙ)

Мекен-жайы: Достық даңғылы, 56

Сәулетшілер: Владимир Ким, Юрий Ратушный, Владимир Алле, Николай Рипинский, Лев Ухоботов және т.б.

Құрылыс жылы: 1970 ж

Ленин атындағы сарай «Қазақстан» қонақ үйі, саяси ағарту ғимараты және «Арман» кинотеатрымен бірге сквер ансамблінің құрамына кіреді. Ол пролетариат көсемінің туғанына 100 жыл толуына орай салтанатты түрде ашылды. 1971 жылы құрылымның авторлары КСРО Мемлекеттік сыйлығын алды. Құрылым ауданы 10 мың шаршы метрді құрайтын қалқымалы шатыр түрінде жасалған, ол сегіз темірбетон тірекке тұрғызылған. Бұл өте жеңіл, ауасы кең ғимарат, оның жанында тұрған Саяси білім берудің үлкен ғимаратына мүлдем ұқсамайды. Қасбет мәрмәрмен және қызғылт раковинамен безендірілген. Сарайда 3 мың орындық трапеция тәрізді жалғыз аудитория бар. Сарайдың алдында субұрқақтары бар алаң болды, оның суы ғимаратты жайластыруға жұмсалды (сол кездегі барлық әкімшілік ғимараттарда дерлік техникалық бассейндер болған).

Жобаны зерттеген атақты қазақстандық сәулетші Спиридон Космеридидің айтуынша, Республика сарайы тектоникалық бұзылу аймағында салынған.

2010–2011 жылдары Сарай толығымен қайта жаңғыртылып, сейсмикалық тұрғыдан нығайтылды, жобаны қоғамдық талқылау жүргізілген жоқ. Қайта құру жұмыстарын 1970 жылдары қызметкерлері сарайдың жобасын жасаған «Қазгор» компаниясы жүргізді. Қазгор қала билігіне қайта құрудың жеті нұсқасын ұсынды. Жөндеу жобасына қатысқан сәулетші Тоқтар Ералиев былай деп еске алады: «Тіпті сыртқы пішінін өзгерту әрекеттері де болды, бірақ біз: жоқ, бұл мүмкін емес дедік. Бұл ғимараттағы ең маңызды нәрсе - қуатты, әйгілі қалықтаған карниз. Және, әрине, жабын тақтасын ұстайтын пилондар. Мұны қалдыру керек еді, біз оны қатты қорғадық. Қала құрылысы кеңесі барлық жеті нұсқаны қарастырып, қазіргі жетіншіге тоқталды, оны Сарайдың бас авторы, сәулетші Лев Ухоботов бекітті. Лев Ухоботов: «Әрине, сағыныш сезімінен мен бірінші нұсқаны қалдырғым келді. Біз қайта құруды бастаған кезде мен 1970 жылдардағы ғимараттармен, Республика сарайымен бір буынның ғимараттарымен әлемде не болып жатқанын зерттедім. Барлық жерде жөндеу жұмыстары жүргізілуде: негізгі композициялық элементтер қалды, қалғанының бәрі өзгереді, өйткені заманауи материалдар пайда болды».

1971 жылы Владимир Алледен басқа барлық сәулетшілер ұжымы КСРО Мемлекеттік сыйлығын алды. Владимир Аллеге «Казгорстройпроекттің» қызметкері болмағандықтан бермеген.

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ЦИРКІ

Мекен-жайы: Абай даңғылы, 50

Сәулетшілер: Владимир Кацев, Иннокентий Слонов

Құрылыс жылы: 1970 ж

1970 жылға дейін Алматыда цирк ғимараты болмаған, қойылымдар шапитода өтетін, ал 1960 жылдары бұл олқылықты түзету қажет екені белгілі болды. Республика басшысы Дінмұхамед Қонаев қаланың өзіндік бет-бейнесі, өзіндік сәулеттік стилі болғанын қалады, сондықтан стандартты ғимараттардың қасбеттерінде графит пен мозаика жиі пайда болды. Алматы циркі Ашхабад циркінің көшірмесі болуы керек еді, бірақ болашақ «Медеу» биік тау мұз айдынының авторларының бірі Владимир Кацев Қонаевты өзінің бірегей циркін салу қажет деп сендірді. Мұндай құрылымдарды салудың бірыңғай ережелері болмады, сондықтан Кацев нюанстарды білу үшін Одақтық Мемлекеттік циркке баруға мәжбүр болды. Цирк жобасы жер бедері – таулар, сондай-ақ ұлттық бояу ескеріліп жасалған – ғимараттың сұлбасы көшпелілердің шатырларына ұқсайды.

Ғимарат екі бөліктен тұрады: Абай даңғылында орналасқан басты аренасы бар дөңгелек құрылым және қонақ үй мен қосалқы бөлмелері бар төртбұрышты ғимарат. Цирк қар басқан тау шыңдарымен үйлесетін шатыр түрінде жасалған аппақ төбесімен танымал. Күмбез қабыршақ тәрізді қырлы етіп жасалған, бұл ғимаратты қызып кетуден сақтайды. Цирк жобасының ерекшелігі, онда жануарларға арналған бірнеше бөлек асүйлер, 9 байланыс түрі, ерекше қажеттіліктері бар адамдарға арналған дәретхана және 14 буфет бар. Қайта құру туралы бірнеше жылдан бері айтылып келеді, бірақ түпкілікті шешім болмады.

АППАРАТТЫҚ-СТУДИЯ КЕШЕНІ

Мекен-жайы: Желтоқсан даңғылы, 185

Сәулетшілер: Александр Коржемпо, Николай Эзау

Құрылыс жылы: 1983 жыл

Бұл қазіргі сәулет өнерінде шығыс сәулет дәстүрлерін сәтті қолданудың бір мысалы. АСК қаланың бас алаңы – Республика мен әкімдік ғимаратының жанында орналасқан және Желтоқсан даңғылына (немесе, керісінше, даңғылдың соңы: қай жағынан қарағаныңызға байланысты) негіз береді.

Бастапқы жоспар бойынша ғимарат ашық көк тереземен қапталуы керек болды. Коржемпо адамның өзін жарқыраған аспанға кіріп бара жатқандай сезінуін қалады. Бірақ ол кезде олар мұндай сапалы материал шығара алмағандықтан, бізде барға қанағаттануға тура келді. Бұл ғимараттың бірегейлігі, бірінші болып толығымен жылтыратылған қасбетті қолданды.

Құрылымның үстіңгі жағы үлкен «сталактиттермен» безендірілген. Ғимараттың кіреберісі ұлттық жазумен безендірілген. AСК қасбеті іс жүзінде өзгеріссіз қалды, ғимарат әлі күрделі жөндеуден өткен жоқ және іші ең жақсы жағдайда емес. Агроөнеркәсіп кешенінің алдында бірнеше жыл бұрын сәтсіз жөндеуден өткен субұрқақтар болды, қазір олар жұмыс істемейді. Бір қызығы, аппараттық-студия кешені ешқашан сәулет ескерткіштерінің тізіміне енбеген.

Қазақстандағы модернистік өнердің ортақ ерекшелігі - жаңашылдыққа ұмтылу, сөз бостандығы және шығармашылықтағы жаңашылдық пен батылдық пайдасына ескі үлгілерден бас тарту. Бұл бағыт Қазақстанның қазіргі мәдени-көркемдік болмысының қалыптасуына айтарлықтай әсер етті.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: