Съезіміз өсу белгісі болды

Жолдастар!

Мен 3-4 күннен бері сөйлеген кейбір жолдастардың кейбір сөздері туралы сөйлемекпін. 3-4 күннен бері осында һәр түрлі мәселелерде әр түрлі пікірлер айтылды. Мен сол түрлі мәселелердегі түрлі пікірлердің менің ойымша дұрыс-терістігі туралы айтатын болғандықтан сөздерім шашыраңқы болады. Және уақыт аз болғандықтан сөздерім қысқа-қысқа болады, оны кешірерсіздер.

Сөз сөйлеген жолдастардың түрлі пікірлері туралы сөйлеуден бұрын тек бір ғана айтатын сөзім — сөйлеген жолдастардың жалпы тоны, жалпы сөз сөйлеу әдеті туралы.

Жолдастардың кейбіреулері сөйлеген сөзін, айтқан пікірін тек өз пікірі қыла сөйледі. Міне бұл өз пікіріне өзі сын көзімен байқап қарағандықтың белгісі ғой деймін. Бұл бұрынғыдан көрі ілгері басқандық белгісі. Мұндай өз білімін өзі өлшеп сөйлеушілік біздің Қазақстанда аз кездесетін әдет еді. Жолдастардың кейбіреулерінің осындай өз біліміне өзі сын көзімен қарай бастап, өз білімін өзі салмақтап өлшей сөйлеуі — бізде шын білімнің не екенін жұрттың біле бастағанының белгісі ғой деймін. Өз біліміне өзі сын көзімен қарай сөйлеушілікті мен, мысалы Сәбиттің, Рақым Уәлиахметұлының, Мәсәлімұлының және біраз жолдастардың сөздерінен көрдім.

Ал екінші бір жолдастар баяғы өздерінің аз шолақ білімдерімен айтқан пікірлері қатесіз пікір сияқты қыла сөйлеуден әлі де ілгері баса алмағандықтарын көрсетеді. Мұндай жолдастардың жалпы сөйлеген сөздерінің тондарына, үн түрлеріне қарасаңыз — өздерінің аз саяз, шолақ пікірлерін жұртқа заң қыла сөйлеушілік болып тұрады.

Мұндай жолдастар өздерінің саяз, шолақ пікірлерін ортадоксия қыла сөйлейді. Әрине бұл білім, мәдениет майданында ілгері басқандық белгісі емес, мұндай әдет әлі де саяз жатқан, әлі де шолақ жатқан надандықтың белгісі.

Осындай өз сөзін заң сияқты қыла сөйлеу, өзінің аз білімін ортадоксия, қатесіз бәтуа қыла сөйлеу бірнеше жолдастардың үн екпіндерінен, тондарынан көрінеді. Бұл мінез әсіресе Баталов жолдастан көрінді. Әлі де біздің жолдастар өз білімдеріне өздері сын көзімен қараңқырауы керек қой деймін. Ал енді кей жолдастардың түрлі сөздеріне келейік.

1. Жантілеуұлының сөзі туралы

Қазақ тілін менсінбеушілік

Ең алдымен Жантілеуұлының бір сөзі туралы айтайық. Бұл кісі: «Қазақ өлеңдері болмағандықтан, қазақ балалары лажсыз орыс өлеңдерін үйреніп, айтып жырлайды» деді. Менің білуімше бұл сөз қате айтылған сөз. Қазақ балаларына яғни жас пионерлерге арналып жазылған біздің жақсы өлеңдеріміз жоқтың қасы екені рас. Бірақ, қазақ балаларының тек орысша өлең айтып, қазақша өлеңдерді білмейтін себептерінің негізі жолдас Жантілеуов айтқандай емес, одан басқа. Бірінші, Қазақ балалары (әсіресе қаладағы балалар) күнбе-күн орыс балаларымен ойнайды.

Соларға араласып жүреді. Сондықтан орыс балаларының өлеңдерін үйренеді. Бұл жаман емес. Бізге қазақ тілімен бірге орыс тілі де қажет. Орыс пролетариатының басшылығымен Октябрь төңкерісін жасап, мәдениеттің ілгері саясатына аяқ басып отырмыз. Бұл реттегі қазақ балаларының өз тілімен бірге орысша үйреніп, орысша өлең айтуларын мен дұрыс нәрсе деп білем.

Ал қазақ балаларының қазақша өлең айтпай тек ғана орысша өлең айтуының екінші себебі бар. Ол қазақ тілін менсінбеушілік себебінен туып отырған нәрсе. Алдымен қазақ тілін менсінбейтін патша заманының масқара тәрбиесінен аршылып кете алмай жүрген қазақтың шала оқыған, саяз білімді интеллигенциясымақтары.

Міне бұлардың балалары қазақша өлең айту былай тұрсын, қазақша бір ауыз сөз білмейді. Мен мысал келтірейін. Былтыр осы тау етегіндегі «Каменский плац» дейтін қурортта болдым. Он шақты қазақ оқығансымақтары бала-шағаларымен сол қурортта жатады екен. Менің үйімнің сыртында сұңқылдатып бірнеше балалар орысша ән салып, орысша өлең айтып отырды. Тысқа шығып қарасам Қасаболатұлының балалары мен бірнеше қазақ интеллентсымақтарының балалары екен. Қастарына барып «Балалар, қазақша өлең білесіндер ме?» деп едім, қазақша тілдің өзін жөнді білмейді екен.

Содан кейін қалада бір күні есік алдында тұр едім, үйдің бұрышын айналып 4 — 5 бала-шаға келді. Біреуі бізбен көршілес қазақтың 7-8 жасар бүйрек бет, шот маңдай қара қызы, өзгелері орыс балалары екен. Орыс балалары әлгі қазақ қызынан бір сөздің қазақшасын сұрады. Қазақ қызы орысшалап «қойыңдаршы, мен қазақша білмеймін!» деді. Сүйтті де әлгі қара қыз «жақсы айтқам жоқ па?» дегендей мақтанған шыраймен маған қарады...

Бірде Карл Маркс көшесімен төмен жүріп келе жатыр едім, театрдан төменгі бұрыштағы ақ үйдің қақпа босағасындағы сәкіде 2 — 3 қазақ балалары отыр екен. Балаларының бір ересектеуі (бұл да 7-8 дегі бала) түрегеп, КазПИ жақтан келе жатқан, портфель ұстаған 2-3 қазақ жігітінің біреуіне орысшалап: «Әке, есікте құлып тұр. Апам базарға кетсе керек!..» дейді... («Папа, на дверях замок висит. Мама наверное на базар ушла!) Мен бұларға қарап, шыдай алмай қатты күліп тұрдым.

Міне қазақ балаларының қазақша сөйлемейтіні көп. Бұлардың әкелері оқығансымақтау. Қазақ тілін менсінбеген болады!..

Балаларына қазақ тілін менсінбеуді үйретеді. Сүйтеді де керекті жерінде, өздері бір наны көбірек жерге қызметке кіргісі келіп барғанда демагогияға басады: «Қазақтандыру керек!.. Жергіліктендіру керек!.. Біз, қазақ, деп кеудесымағын делдитеді.

Тіпті Неколайдың ескі сасық тәрбиесінен қалған нашар құлықты білімі саяз оқығансымақтарды былай қойғанда, тіпті осы қазақ әдебиетшілерінің бірінші съезінде отырған адамдардың балалары түгел қазақша біле ме екен... Мен түгел қазақша біледі деп айта алмаймын... Қане, қайсыңыз айтасыздар, балаларымыз толық қазақша сөйлейді деп? Ал сіздер қазақтың әдебиет тілін жасаймыз деп айтатын адамдарымызсыздар ғой!..

Міне жолдастар, жай солай! Қазақ балалары Қазақша ән мен қазақ өлеңдерін айтпаулары тек қазақша жақсы өлең жоқтықтан ғана емес, оған әлгідей бірнеше себептер бар. Ол себептердің біреулері дұрыстықтан шыққан болса, екінші біреулері әлгідей ескі патшалықтың шірік тәрбиесінің қалдықтарының жетектеуімен шыққан себептер.

Орыс тілі бізге керек, қажет тіл. Орыс тілі Октябрь төңкерісінде басшы болған орыс пролетариатының тілі. Ленин тілі. Оны үйрену керек. Ал онымен бірге әзір бұл дәуірде бізге, қазақтарға қазақ тілі де керек. Балаларымыз алдымен қазақ тілін білу керек! Балаларына әке-шешелері алдымен Қазақ тілін үйретулері керек. Ал қазақ тілін менсінбейтін оқығансымақтардың үйінде қазақ тілін менсінбей жұрт алдында демагогияға басып «қазақ әдебиетін жасау керек» деген сөздері ешкімге өтімді болмайды!..

2. Ілияс Жансүгірұлының сөздері туралы

Әдебиет-мәдениетіміздің ескі мұралары туралы, және тіл туралы

Енді жолдас Ілияс Жансүгірұлының баяндамасы туралы. Мен Ілиястың баяндамасына түгелімен қосыламын. Әдебиетіміздің сапасы нашар деген сөз менің де айтып жүрген сөзім. Өзіміз сияқты автономиялы республиқалардан мәдениет-әдебиет ретінде біз көп кейін қалдық деп мен әнеугі газетке берген сөзімде айтқам. Кейін қалғанда сан жағынан гөрі сапа жағынан кейін қалып отырмыз.

Ілиястың баяндамасының мен тек бір-екі жерін ашыңқырап кеткім келеді. Ол мыналар: Ілияс айтады: «бізде төңкерістен бұрын Міржақыптың «Бақытсыз Жамалынан» басқа қара сөзбен жазылған шығармалар жоқ еді» дейді. Менің айтатыным: бізде төңкерістен бұрын Міржақыптың «Бақытсыз Жамал» атты романынан басқа да қара сөзбен жазылған романдар, әңгімелер бар еді. Мысалы Аспандияр Көпейұлының жазған «Қалың мал» деген романы бар еді. Мұқаметсәлім Кәшімов жазған «Мұңлы Мария» деген романы бар еді. Және басқалар да бар еді. Біз ескі мұраға шын көзбен қарап, түгел біліп, бүгінгі социалды құрылыс суретін салумен, толық тұлғасын көрсетумен социалдық реализмді қолданамыз. Сондықтан ескі әдебиетімізді түгел білуіміз керек деймін.

Онан соң Ілияс жолдас тіл кемістігін айтты. Кейбіреулердің жаңа сөз кіргіземін деп тілді бүлдіретінін айтты. Әрине бұл дұрыс пікір. Бірақ, қазақ тілі әлі кедейлеу тіл. Кейде қиялдағы, ойыңдағы сөзіңді толық айта алмайсың, тіл жетпейді. Сөз жетпейді. Мен былтыр бірде бауда тұрып, баудағы неше түрлі гүлдердің әдемі сұлу түрлерін, олардың неше түрлі әдемі жұпар иістерін айтайын деп толық айта алмадым. Көңілімде сайрап тұр, бірақ тіл жетпейді... Өтірік пе осы?.. Қайсыңның тілдерің жетеді, айтыңдаршы!.. Міне сондықтан кейбір жаңа сөздерді көрінісімен маңдайға ұрмау керек... Кейбір жаңа сөздер, жаңа сөз құрылыстары орынды айтылса жұртқа сіңіп те кетуі мүмкін. Қажет болған жаңа сөзді халық сөзінен тауып алу керек. Әрине жаңа сөз кіргізгенде, жаңа сөйлем кіргізгенде өте қатты байқап, маңыздап, салмақтап алу керек.

Төңкерістің бас кезінде алашордадан шыққан жазушылар центральный деген сөзді кіндік деп қазақшылап жазып жүрді. «Председатель» деген сөзді «басшы», «басы» деп жазып жүрді. Мен осындай сөздер туралы мақала жазып, «централный» деген сөзді кіндік деуді лайық көрмей «орталық» деп алайық дедім. «Басшы», «басы» деген сөзді — «төраға» деп алайық дедім. Біраздан соң осы сөздер жұртқа сіңіп кетті. Міне сондықтан кейбір керекті жаңа сөзді, жаңа сөйлемдерді шығысымен мандайға ұрмау керек. Мысалы, Ілияс дұрыс емес деп айтқан «тұщы шырай» деген сияқты сөз байламдары жұртқа сіңіп те кетуі мүмкін.

Және Ілияс кейбір ақындарда көп кез келетін, бір қатар сөздердің басқы дыбыстарын ылғи бір дыбыспен бастастырып айтудың дұрыс, дұрыс емесін айтты. Шынында ондай әдіс қазақтың ескі ауыз әдебиетінде көп кез келетін жәйт. Мысалы «Жатқанға жан жуымайды, жүргенге жөргем ілігеді» деген мақалдағы сөздердің басқы дыбыстары ылғи «ж»-мен қазақ әдебиетінде кегі кездеседі, бірақ, онда бұл тәсіл мөлшерімен істелген болады. Ал қазіргі ақындардың өлең жазушы, мақала жазушылардың кейбіреулері мұның мөлшерін білмей, дәмін кетіріп жүр. Сорпаға тұзды мөлшерін біліп салса тұз сорпаның дәмін келтіреді, артық салсаң сорпаны іше алмайсың. Шайға салған шекер де сондай...

Сонан соң жолдас Ілияс, «бізде ауыз әдебиеттен басқа Көркем өнер мұрасы (мысалы, сурет, кесте, өрнек, ою сияқты өнерлер) жоқтың қасында, ауыз әдебиетіміз бай» деді. Біздің ауыз әдебиетіміз байлау екені рас. Сонан соң кесте, өрнек, ою сияқты Көркем өнер мұралары да бізде аз емес. Бірақ, оларды жөндеп жинаған орын жоқ. Мысалы, кілем түрлері, шым-ши түрлері, неше түрлі қошқар мүйіз кестелер, күміс өрнектер, сүйек ағаш, шұға оюшылар сияқты өнерлер бізде аз емес, біздің музейлер, түрлі институттар оларды біліп, жинай алған жоқ. Ауыз әдебиетіміздің өзін де жөндеп жинап алғанымыз жоқ.

3. Қабылұлы жолдастың сөздері туралы

Енді Қабылұлы жолдастың сөздерінің бір-екі жерлері туралы бір-екі сөз айтайын.

Сұлтанмахмұт Торайғырдың ақын екендігі туралы

Қабылұлы жолдас Сұлтанмахмұт Торайғырұлы демократияшыл жазушы еді дейді. Менің қарауымша бұл баға дұрыс емес. Сұлтанмахмұт негізінде алашордашыл жазушы. Оның ең күшті жазылған «Алаш туы астында күн сөнгенше сөнбейміз» деген өлеңі «Алашорданың» ұран өлеңі болған. Демократ дегендер көбінесе оның «Кедей» деген өлеңін ала жүгіреді. Бірақ ол өлеңді қанша ала жүгіргенмен ол өлең төңкерісшіл өлең емес. Кедей деген сөзі «алашорданың» көсем жазушысы Міржақып та айтқан. Ал бәрінен де артық қылып, кедей деген өлеңді Шортанбай да айтқан. Тіпті кедей, пақыр, мүскін деген өлеңдер XI ғасырда болған белгілі әулие ақын Ахмет Яссауиде де айтылған, — онымен оларды төңкеріске бейім демократ ақындар деуге болмас.

Сәкеннің әдебиет айтыстарына бұрын көп қат ысыңқырамағаны несі?

Онан соң Қабылұлы жолдас мен туралы айтты. «Сәкен әдебиет туралы айтыстарға қатыспай жүрді... Мұнысы Қазақстандағы большевик басшылығына қарсылық» деді. Солай деді де Қабылұлы жолдас әлгі Қазақстандағы болған большевик басшылығын мынадай деп сипаттады: «бұрынғы Голощекин бастаған басшылық өзара сынды тұншықтырды. Пікір айтушылыққа жол бермеді, іс басына өз адамдарын қоюмен болды» деді. Қабылұлы жолдастың осы екі сөзі бір-бірімен қайшылау деймін! Шын большевиктік басшылық сол Қабылұлы айтқандай болса, тек жүрген кісі қанша айыпты бола қалады екен?.. Міне осы араларына мен түсіне алмадым.

Қабылұлы жолдаста қанша философ болғанмен ойланбай айта салатын, ойланбай жаза салатын әдет кейде көрініп қалады. Қабылұлы жолдас енді айтып отыр: «Сәкен қазір жаңа басшылықтың заманында да бұрынғыдай әдебиет айтыстарына қатыспаса жаңа басшылыққа наразы болғандығы болар еді» деп отыр: Ал олай болса кешегі сөзіңізге мен түсіне алмаған екем. Бірақ жолдас Қабылұлы, біздің Қазақстандағы жаңа жолбасшылық пен ескі жолбасшылықтың айырмасы бүкіл Қазақстанға әшкерелеп, өзге Қазақтардан гөрі бұрынырақ, қаттырақ айтқан сияқты едім...

4. Жолдас Орынбек Бекұлының сөздері туралы

Енді Орынбек Бекұлының сөздеріне келейік.

«Айман-Шолпан» мен «Талтаңбай тәртібі» туралы

Орынбек айтты: «Айман-Шолпан» ескілікті біздің көзқараспен суреттейді» деді. Орынбектің мұнысы тым үстірт айтылған сөз ғой деймін. Мұндағы барлық «біздің көзқарас» делінетін нәрсе Көтібарды күлкі қылып суреттеу. Менің ойымша жалғыз онымен «Айман-Шолпан» «біздің көзқараспен» жазылған пьеса бола алмайды. Көтібарды күлкі қып суреттеудің өзі де жұртты нандырарлықтай қылып суреттелінбеген. Бұл туралы Батталов жолдастың сөзіне келгенде мен толығырақ айтармын...

Онан соң Орынбек те, Мұхтар да және бірсыпыралар да Бейімбеттің «Талтаңбайын» «төңкеріс» драмасының белсенділігінің бірі» деді. Менің қарауымша «Талтаңбай» белді драма емес, әлгі айтқандай, жұртты нандыра алмайтын, ұшқары, саяз жазылған драма. Бейімбеттің, «Майданын» белді драма деуге болады. «Талтаңбай» нашарлау, үйреншіктеу, оңайлау, арзандау нәрсе. Ойлап қараңыз. Колхоз басқармасының төрағасының түйірдей ақылы жоқ келіншегі жұрттың бәрін билеп әкетеді. Колхоз бастығы — байы да одан аса алмайды. Ауданнан келген уәкіл де сол келіншекпен болады. Егер жүргізуші де, бұрынғы ауатком бастықтары да бәрі де сол ақымақ келіншекке келіп жығылып жүрген болады... Басқа суреттері де осы сияқты арзан ғана жасалған суреттер.

Театрға келушілер туралы...

Надан қуыршақ, мақау жастар туралы

Онан соң Орынбектің «Театрға келген жұрт ойналған нәрсеге түсінбейді» дегені айтарлық сөз. Театрдың алдыңғы қатарында философтар отырса, артқы қатарында ауылдан келгендер, оқушылар отырса, ал екінші-бесінші қатарларында әлгі ауылдан келіп, кешегі үрпек, селдір қасын бүгін жылмитыңқырап, қарала бет-аузын жаман қуыршаққа бояған, ауаткомдерді бағындырып жүрген ақылы шыбыштың ақылындай келіншектер де отырады. Міне ойналып жатқан пьеса бұл халықтың һәр қайсысына әр түрлі көрінуге тиіс. Наурызбай кемпірдің шашын кесіп тепкілеп жатса әлгі ақылы шыбыштың ақылындай мақаулардың әйел-еркектері қол шапалақтайды. Және бұлар күлмейтін жерде сақылдап күледі. Отқа жығылып күйіп жатқан жанды көріп екі санын шалақтап, қуанып секірген сасық «жындыға» қол шапалақтайды. Театрға келген жұрттың осындайлары да болатыны рас. Ал Бірақ театр мұны еске алу керек. Осыларды тезінен тәрбиелеуге шұғылдану керек. Театр басшылары конференциялар шақырып, әлгідей мақаулықты жою ретінде баяндамалар жасау керек. Театрды тек «Ойын үй» деп ұғынатын қазақтың топас мақау әйел-еркектеріне театрдың не екенін түсіндіру керек. Театрға келіп отырып-қайту тәртіптерін үйрету керек. Театр қыз ойнақ үйі емес екенін түсіндіру керек. Театр үлгі алатын, білім алатын, тәрбие алатын сана-сезім мектебі екенін түсіндіру керек.

Оңдай болу үшін алдымен театрдың өзі және артистер толып жатқан оғаш кемшіліктерін жоюлары керек. Ол кемшіліктерді жою үшін, ондай жұртқа тәрбие беретін сана-сезімнің зор мектебі болу үшін алдымен театрдың өзі, өзінің не екенін айқындап, танытуы керек. Театрдың өзі шын тәрбие орны екенін мықтап көрсетуі керек. Артистердің өздері Көркем енердің не екенін айқындап білулері керек. Артистік қызметтің не екенін анықтап білулері керек. Артистер тәрбиенің сұлулығының көрнекі үлгісі екенін көрсетулері керек.

«Хан Кене» туралы

Онан соң Орынбек «Сәкеннің «Хан Кене» туралы айтқан сөзіндегі кемпір туралы, күй туралы айтқанына қосылмаймыз» дейді. Әрине қосылатын болса театр олай істемес еді. Менің «Хан кене» туралы жазған мақаламдағы пікірлерімнің дұрыс емес екенін ешкім дәлелдей алған жоқ сияқты әлі. Ондағы сөздерімді бұл арада мен қайталай айтып жатуға уақыт жоқ.

5. Жоддас Мұхтар Әуезұлының сөздері туралы

Енді Мұхтардың кейбір сөздеріне келейік.

Драматургия ретінде өзге ұлттардан біз кейін жатқан жоқпыз ба, музыка ретінде де кейін емеспіз бе?

Мұхтар «өзге бұратана ұлттардан біздің драматургиямыз кейін қалған жоқ» дейді. Бұл өлшеусіз айтылған сөз. Біз өзге ұлттардың көбінен мәдениет ретінде артта қалғанды драматургия ретінен де көріп жатырмыз. Мен Әзірбайжан, Армения, Грузия, Украиналарды тіпті былай қоя тұрайын, мысал үшін, татар мен өзбек елдерін алайын.

Татар драматургиясы музыкалы ән-күйлі театр жасады. Бірнеше музыкашыларын шығарып отыр. Сайдашев деген музыкаші Татар республикасының жұмсауымен қазір Италия елінде қазіргі дүние жүзіндегі музыканың ең жоғарғы сатыларының техникасын үйреніп жатыр. Және естеріңізде болсын, бұл қазіргі Алматыдағы толып жатқан «Комвуз театрдай» емес. Бұлар шын музыкашылар. Алматыда «композитор» деген арзан атақ көбейіп барады... Композитор деп біз Бетховенді, Шопенді, Глинканы, Чайковскийді және солардай жан сезім, қиял, саналарын, музыка күй мұхиттарын қозғаған, музыканың биік түрлеріне шыққан адамдарды айтушы едік. Тым болмаса Ықылас сияқты, Ақан сияқты, Ыбырай сияқты, Дайырбай сияқты сана-сезімдерін, жан қиялдарын өздерінше күй теңізінде шомылтып, ән-күй шығарған адамдарды айтар едік. Ал Алматы қазір композитор деген аттың мәнісін арзандатып отыр...

Ал, татар драматургиясында жүздеген пьеса кітаптар бар. Жүздеген ірі артистері бар. Тек театр кітаптарын жазатын ондаған ірі жазушылары бар... Міне бізде осындай ма?.. Бізде сыпайылап айтқанда бұдан гөрі төмендеу-ау деймін.

Театр кітаптарын жазатын ысылған жазушыларымыз Мұхтар мен Бейімбет. Артиспін деп жүргендердің көбі артистіктің не екенін анықтап білмейді. Білетіндігін көрсете алмайды. Ысылған артистеріміз Елубай, Серке, Қапан, Қалибек, Қанабек, Құрманбек, Мәлике, Күләш (сегіз-ақ) және бұлардың өзінде де толып жатқан оғаш кемістіктері бар.

Жаңада ашылған музыкалы театрдағы артистердің дауыстары өзіміздің ескі ағаш домбырадан аса алмайды. Былайынша айтқаңда, дауыстары көмейлерінен шығады. Шын, нағыз кең дауысты артист боларлық адамдар әлі де театрға шықпай жатыр. «Пәлен композитор», «түлен композитор» деген жалған атақ бар. Бірақ шын музыкашымыз әлі де жоқ. Міне өстіп отырып мақтануға бола ма?.. Болмайды-ау деймін.

Біз кейіпкерлерді толық суреттей аламыз ба?

Мұхтар айтады: «бізде жаман адамдарды толық суреттейді, жақсы кейіпкерлерді толық суреттей алмайды» дейді. Менің қарауымша, бізде жаман кейіпкерлерді де толық суреттей алмайды. Мысалы: Обломов, Хлястаков, Грудницкий, Чеховтын «7-ші Иваны» сияқты кейіпкерлер бізде бар ма? ...Жоқ па! Ал осындай жаман адамдар Қазақта жоқ па! Қазақта бар, бірақ бұлардың толық кейіп суреттері әдебиетімізде, театр кітаптарымызда әлі де жоқ...

Бізде шынында сөз аз, іс көп пе?

Онан соң Мұхтар «Буржуазияшыл пьесаларда сөз көп болады. Бізде қазір сөз аз болуы керек» дейді. Бұл дұрыс-ақ, бірақ, іс жүзінде бізде сөз көп қой деймін. Бізде кейде осы қайда барсаң да ағып тұрған сөз болмай ма?.. Расында сөзді азайтып, істі көбейту керек екенін білуіміз керек.

6. Жұбанов жолдастың сөзі

Бізде шын жазушылықтың, шын ақындықтың шын мағынасын білетіндер көп пе? Кейбіреулер әйтеуір күйсеп жаза бермей ме?

Жұбанов жолдас сөйлеген сөзінде Роман Ролланның «Бір нәрсені жазуға шабытың келгенде ғана жазу керек» деген сөзін келтірді. Бұл сөзді жақында Клерин жолдас та айтқан. «Жазғың келмегенде жазбағаның артық» деген ол. Осы сөзді естен шығармау әркімге де зиян болмас еді. Біздің жазушыларымыз әйтеуір жазу керек деп, немесе мен де жазайын деп ешбір толғаусыз жаза бергендіктен әдебиетіміздің сапасы төмендеп кетіп отыр. Енді бұдан былай мұндайларға жол бермеу керек. Әсіресе бүйту үшін біздің редакторларымыз шын зор білімді, шын мәдениетті және әдебиет шарттарын, әдебиет заңдарын толық білетін адамдардан болу керек. Әйтпесе тез арада түзелмейді...

7. Тарихи пьесалар «Айман-Шолпан» мен «Хан Кене» туралы

Баталов жолдас айтты: «ертеде болған ірі адамдарды сықақ қылып көрсетуге болмайды — дейді біреулер. Олай деу жат пікір болады»... деді. Баталов жолдас пен Сәбит жолдас екеуі көп сөйлеуді тәуір көреді. Бірақ Сәбит көп сөйлегенде баяндамасының құшағына көп нәрселерді алуға тырысады. Ал Баталов жолдас, әлгі айтқанындай, даусыз сөздерді қайта-қайта айтумен сөздерін көбейтіп әуре болады. Баталов жолдас екі күн сөйлегенде әлгі сөзді қайта-қайта айтты. Білмеймін, «сықақ жазбау керек» деген сөзді бұл съезде, немесе бұдан бұрынғы айтыстарда мен естіген жоқпын деді. Баталовтың не туралы айтып отырғанына мен түсінбедім. Бірақ, Баталов жолдас әлгі сөздерді «Хан Кене» мен «Айман-Шолпан» пьесаларымен байланыстырып айта берді. «Хан Кененің» біз көрген қалпында ойналуына тию салынғанына наразы сияқты сөйледі. «Айман-Шолпанды» біреулерден қорғаған сияқты сөйледі.

Ал әңгіме «Хан Кене» мен «Айман-Шолпанда» болса бұл туралы біз ендеше бұл арада тағы да бір-екі ауыз сөз айтайық.

«Хан Кененің» біз көрген қалпында ойналуына тию салынғаны дұрыс болды ғой деймін. Мен «Хан Кененің» ол түрінде театрда ойналуының қате екенін оның ең алғаш көрсетілген күндерінде-ақ ашық айтқамын. Мен ол туралы жазған мақаламда айтқам. «Хан Кененің» ең алғаш көрсетілгенінде Баталов жолдас та болған. Бірақ ол «Хан Кене» теріс пьеса болып шықты деген пікірді ол күнде айтып шыға қойғанын мен ести алғам жоқ едім. »

Ал «Айман-Шолпанға» келсек, бұл пьесада сықақ болып суреттелген адам жалғыз ғана Көтібар батыр. Әлгі Баталов жолдастың манағы «ертеде болған ірі адамдарды сықақ қылып суреттеу жарамайды дейді кейбіреулер» дегені осы Көтібар батыр туралы болса, менің бұл арада айтатын бір сөзім бар. Іс тек соған ғана қалса, батырларды сықақ қылып суреттеуге, әрине, ешкімде қарсы емес.

Бірақ «Хан Кенемен» бір қарсаңда шыққан «Айман-Шолпандағы» сықақ болып суреттелген Көтібар туралы менің айтатын бір ғана сөзім мынау: Кенесары-Наурызбай хандық құрдық деп Орта жүз қазақтарына өтіп, Кіші жүз қазақтарына сөз салғанда Көтібар батырдың руына да барған. Көтібар батырдың руы Кенесары-Наурызбайға қосылмаған соң Наурызбай Көтібардың ауылдарын шабуға аттанып барғанда, Көтібар батырдың ауылы, руы Наурызбаймен соғысып, Наурызбайды найзалап жеңіп қашырған. Бұл Кенесары қолына, Наурызбайға үлкен мін, үлкен кемшілік намыс болған. Міне, осы оқиға үшін Хан Кене, Наурызбайларды арман қылатын Қазақ ұлтшылдары Көтібар руының мойнына, Көтібар батыр ауылына көшпес күнә жүктейтін. Бұл бір, екінші Көтібардың баласы Есет және бір баласы Бекет екеуі өз руынан мың жарым жігіт ертіп, шабуыл жасап, сол замандағы кішкене хан болып отырған Арыстан төрені шауып өлтірген. Бұл екі. Және патша үкіметінің жіберген отрядымен соғысып, ол отрядты да қуалаған.

Сондықтан «Хан Кене» мен «Айман-Шолпан» бір қарасанда жазылып театрға қойылғанда Көтібар батыр сықақ болып суреттеліп, ханның тұқымдары Кенесары-Наурызбай ер, батыр болып суреттелгені әлгі Кене хан-Наурызбайларды арман қылатын ұлтшылдардың жанына жағатын нәрсе болып та шығуы мүмкін ғой деймін. Міне, бұл жайтты, әрине, Баталов жолдас сияқты қазақ тарихын білмейтін, қазақ әдебиетімен жете таныс емес жолдастар білмейді де тек жалпы жұртқа белгілі сарынға жабады.

Бірақ бір жаман жері кейбіреулер білмегенін білмеймін демейді... Баталов жолдас ол жайды білмейді де, «ертеде болған ірі адамдарды сықақ қылмау керек деп айтады біреулер» дейді. Жалпы үйдеп ешкім айтпайтын болар, жолдас, бірақ тек Көтібар мен Хан Кене-Наурызбайды қатар көрсеткенде әлгідей жақтарын да еске алу керек болады. Сықақ қылғанда менің ойымша Көтібар мен хан Кене-Наурызбайларды қатар көрсеткендей, Көтібардан бұрынырақ Хан Кене мен Наурызбайды сықақ қылып суреттеу дұрысырақ болар еді...

Олай болса Хан Кене мен Наурызбайды батыр, ер қылып суреттеп, Наурызбайды найзалап қуған, Арыстан ханды ақ алмаспен шауып өлтірген, патша үкіметінің отрядын қуалаған Көтібар батырды, оның балалары Есет, Бекеттерді сықақ қылып көрсеткенге алдымен кім ырза болып қол шапалақтайтынын қазақ театры мен қазақ Наркомпросы ойлау керек еді... Ал білмей, білем деген адамдарға мұны ойла, ойлама деп айтуға да болмайды.

«Көксерек» туралы

Онан соң өзінің сөзінде Баталов жолдас Мұхтардың «Көксерек» деген әңгімесіндегі айтылған қасқыр — Көксерек адамға мысал қылынып жазылған нәрсе емес, ол нағыз қасқыр» деді. Баталов жолдас орынсыз жерде Мұхтарды қорғаймын деп Мұхтарға тастай зиян қылып сөйлеген сияқты болды. Қазақ әдебиетін жазылуынша оқи білмеген жолдастар қанша дегенмен сол қазақ әдебиетін жазуынша оқи білген әдебиетшілерден артық біле алмайды. Мұны сол қазақ әдебиетін оқи білмеген Баталов сияқты жолдастар тым болмаса анда-санда естеріне алып қоюлары керек еді.

Біз Мұхтардың, Мағжанның, Міржақыптың, Байтұрсыновтың, Жүсіпбектің, Сұлтанмахмұттың қай уақытта қалай жазғанын білеміз. Бұлардың жазып, баспа жүзіне шығарған сөздерін біздің оқымағанымыз жоқ шығар. Сондықтан Міржақыптың «Арыстан мен Сұрғылт андары», Байтұрсыновтың «Ала қойлары», Абайдың «Бүркіт пен қарғасы», Мағжанның «Мысық пен тышқан ертегісі» не екенін білеміз. Солармен бірге Мұхтардың «Көксерегі» қай уақытта жазылғанын және не екенін біз білеміз. Мағжан совет заманында жұмбаққа кіріп, өзінің жазған «Қанышбайында» Қанышбайды қара құрт шағып өлтіргенін «Шын ертегісінде» мысық пен тышқандары, Иран ертегісінде «Жұлдыз хабарын» жазған кезінде Мұхтардың «Көксерегі» шыққан. Әлгі жұмбақты әңгімелерінде Мағжан Октябрь революциясына қарсы мысалдар келтіріп жазса, Мұхтар «Көксерегінде» интернационалдық пікірге қарсы мысал жазады.

Әрине, әдебиеттегі суреттелген әңгімеге кірген хайуанның бәрі бірдей не бір адамға, не бір пікірге мысал болып суреттелген болмайды. Бірақ мысал болып суреттелетіндері де болады. Мысал, Тургеновтің «Шортовқановындағы» көк атты мен бір нәрсеге мысал деп айта алмаймын. Оны нағыз ат деп білемін. Ал ол нағыз аттың өзі екен деп және менің «Қызыл атым» нағыз аттың өзі екен деп кейбір жазушылардың суреттеген кейбір хайуандарының бәрінде нағыз сол хайуандардың өздері ғана бола бере ме екен?.. Бәрін бірыңғай қарауымызды ешкім де дұрыс деп айта алмайтын шығар.

Мұхтардың «Көксерегінің» қысқаша мазмұны мынадай. Бір қазақ баласы бір қасқырдың бөлтірігін асырайды. Асырап ит қылмақ болады. Атын «Көксерек» қояды. Қасқыр күшігі өсіп ер жеткен соң асыраған қазағына үйір болып үйренбейді, қайта жау болып қашып, қасқырларға қосылып, қасқыр болып кетеді. Қасқырларға қосылып алған соң «Көксерек» ауылға шапқанда өзге қасқырлардан көрі қаттырақ, басымырақ шабады. Көксерек өзге қасқырлардан гөрі елді қатты бөріктіреді. Сонан соң Қазақтар қуалап жүріп Көксеректі өлтіріп тыныштанады... Міне, әнгіменің мазмұны осы.

Баталов жолдас айтады: «Мұхтар асыраған қасқыр тұрмысын, асыранды қасқырдың құлқын көріп білгендіктен ғана жазып отыр» дейді. Баталовтың мұнысы тек күлерлік сөз. Бұл қазақ тұрмысының иісін де білмегендіктің күлкі келтірерлік дәлелі. Қазақ тұрмысын білмей «білген» Баталов сияқты жолдастардың есінде болсын. Қора күзететін ит қылам деп қазақ ешуақытта қасқыр күшігін асыраған емес... Ондай асыранды қасқырды Мұхтардың көрдім дегеніне ешбір қазақ нанбайды. Мұхтардың сөзі тек ертегі ғана. Ертегі болғанда интернационалдық тәрбиеге қарсы мысал қылған «ертегі».

Осы әңгімені кез келген қазаққа оқыңыздар да осында не ғибрат шығады деп сұраңызшы! Бұрынғылар айтқан: «әр нәрсе жынысына тартады... кәпірден жолдасың болса қойныңда қара балтаң болсын» деген... мысалы, орыс-орыс, қазақ-қазақ демесе бәріміз де Мұхтардың «Көксерегі» туралы Баталовқа қосылайық. Міне, Мұхтардың «Көксерек» ертегісі осындай ғибрат шығаратын ертек.

Мүмкін Мұхтар «Көксерегін» жазғанда оқыған Қазақ мұндай мән береді деп ойламаған да шығар, бірақ оқыған қазақ «Көксеректен» әлгідей мән шығарады. Мұхтар «Хан Кенені» жазғанда да теріс пікірмен жазбаған. Бірақ көргенде біз «Хан Кенеге» өзіміздің түсінуімізше баға берген жоқпыз ба?.. Бұл съезде бұдан көп бұрын жазылған Мұхтар совет жолына шықпай жүргенде жазылған Мұхтардың «Көксерегі» туралы ешкім ештеме деген жоқ еді. Баталов жолдас басқа сөз таба алмағандай бұл съезде қозғалмаған «Көксеректі» қозғаған соң мен бұл сөзді айтып тұрмын. Былайша айтқанда, Баталов жолдас Мұхтарға аюша көмек көрсетті.

Қазақ тілін, қазақ әдебиетін, қазақ тарихын білмей, білем деушілік

Мұның бәрі де қазақ әдебиетін, қазақ тілін білмегендіктің салдары. Және білмейтіндігін білмегендіктің салдары. Білмейтін нәрсені білемдеушілік қытық келтіретін нәрсе... Білмеген нәрсені білем деу шіліктің бір жақ себебі надандықтан шықса, екінші жақ себептері яғни Қазақ тілін білмей, қазақ әдебиеті тарихын және жалпы қазақ мәдениеті тарихын білем деу шіліктің екінші жақ себептері ұлы орысшылдықтан туады ғой деймін. «Е-е, бұларда біз білмеген не бар? Біз білдік десек оның қате деп айтарлық кісі бар дейсің бе? Бұларға біз де профессор...» деген пікірден шығады ғой деймін.

Сондықтан осы съезге арнап шығарған сияқты Баталов жолдас пен Сильченко жолдастың «Қазақ ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті» туралы жазған кітапшасының ішінде толып жатқан қате, толып жатқан былықтар бар көрінеді. Мен бұл кітапшаны түгел оқып шыққам жоқ әлі. Кітапшаның әр жерін ашып оқысаң-ақ толы жатқан қатеге ұшырай кетесің. Мысалы, бір жерінде Жақан Сыздықұлы, Ғабит Мүсірепұлы және біреулерді жалшылардан, батырақтардан шыққан еді депті. Бір жерінде мені көп жазады депті. Ал шынында мені жұрт көп жазбайсың деп кінәлайтын еді. Менің жазған шығармаларымның ішінде ең теріс пікірлі шығармам деп білетінім «Азия» деген өлеңім. Оны Сәкеннің жақсы өлеңдерінің бірі депті. Бір жерінде әнші артист Әміре Қашаубаевты өлең шығарғыш деп қойыпты. Бір жерінде Кенесары кедейлердің көсемі болмағанмен, феодал тілегін іске асыратын хан болғанмен, қазақ халқының көпшілігі оның соңынан ерді депті. Бір жерінде «Қысса», «хикаяларды» Шортанбайдан бұрын жазылған қылып қойыпты. Бір жерінде Алтынсарыұлы Ыбрайды халыққа қызмет қылмаған сияқты қылады да, Абайды «өз халқына қызмет қыла білді» дейді. Кітапшасының бір жерінде Наурызбай мен Абайды замандас қылып қояды. Қысқасы, осындай былықтар толып жатыр... Міне осының бәрі қазақ тілін, қазақ әдебиетін білмегендіктің салдары. Пантухин кітабының кемшілігінің көбі содан және «Алтын Алтай» деген кітабындағы кемшіліктің көбі содан ғой деймін. Баталов жолдас білгісі келсе, қазақ тілін, қазақ әдебиетін білер еді. Үйткені ол Қазақстанда өстіп, совет үкіметі орнағалы Қазақстанда қызмет қылып келе жатқан адам.

«Қазақ тілін, Қазақ әдебиетін білмедің» деп мен Баталов жолдасты кінәламаймын. Үйткені өзіне жайлылау орын көздегенде «қазақыландыру, жергіліктендіру» деп ауыздарын қиғаштайтын қазақтың кейбір оқығансымақтарының өздері менсінбейтін Қазақ тілін, қазақтың кейбір боянған әйелдері менсінбеген қазақ тілін бұрын қазақ тілін білмеген адамдарға жапсырудың шайыты шамалы көрінеді.

Сындағы сұмырайлар, надандық әдеттер

Расында, сын көркем әдебиеттің өзінен де сұлу, және онан да терең болу керек. Плеханов та солай болу керек деген. Ал біздің сын деп жазылып жүрген сөздеріміздің саяздығы, уақшылдығы былай тұрсын, тұрпатының сұмырайлығы былай тұрсын, біздің «сын» деп жазылып жүрген сөздерімізде де хайуандық, жиіркеніш жыртқыштық дәуірлерінен үзілмей келе жатқан сұмпайы әдеттер көп. Мысалы бізде «сынау» деген ұғынысты «сою» деген ұғыныспен бірдей сөйлейді. «Пәленді сынаймын» деудің орнына, «пәленді соям» дейді. «Сынады» дегеннің орнына «Сойды!» дейді. Осы сөзді тіпті жазушыларымыз да қолданады.

Жақында Бейімбет бізге бір әңгіме үстінде: «Мені біреу сойса, мен жайсызданып қалам, сендерді сойса, сендер шыдап отыра береді екенсіздер» деді. Міне бұл «сынаудың» орнына «сою» дегенді қолдану жақсылықтың, мықтылықтың ең алды «сою» деп ғана білген елдің ескіліктен келе жатқан мінезі болады. Қазақтың кейбір бейшара екі ұрықтары немесе кейбір уақшылары біреумен екі ауыз сөз қатса немесе біреуді кеміткісі келсе «соямын» деп, жаман қара шолақ пышағын ала жүгіретін. Біздің сыншымақтардың да көбі сондай «сынды» «сою» деп түсінген, «пайда» көздерін қусымақтар да лас ниеттеріне сынды құрал қылады.

Мысалы Мәскеуден келген бригада Қазақстанда комсомолдардың істерін тексеріп, осындағы Гөшкеұлы деген «жігітті» «Пройдоха», «жулик» адам екен деп, Орталық «Комсомол правдасына» жазып отыр. Орысша «Пройдоха», «Жулик» деген сөздер, қазақша «оңай олжа іздеген қу аяқ, лас пиғылды пысықша залым» деген мағына ғой деймін. Ал бізде сол Гөшкеұлы деген «жігітке» келе сала басқармалар «сын» жазғызды ғой! Онан соң кейбір орыстар «сынау» дегенді «ұру» деп түсінеді. Бұл да орыстың жуан жұдырық надан ескілігінен қалған мінез ғой деймін. Сын кемшіліктерді толық ашып, ол кемшіліктерді жою шараларын көрсетіп, әдебиеттің өркендеуіне нұсқа көрсетіп отыруы керек.

Расында, сын Көркем әдебиеттің өзінен әрі сұлу, әрі терең болу керек.

8. Сәбиттің сөздері туралы

Сәбит осында 10 шақты сағат сөйледі. Барлық дүниенің әдебиетін құшағыма кіргізіп сөйлеймін деп баяндамасын шашыратып алды. Тегінде Сәбиттің баяндамаларының кемшілігі осы шашыратып алу, ойланбай сөйлеу болады. Баяндамасындағы Сәбиттің қозғаған мәселелеріне Қарағанда, соңғы жылдарда Сәбит бірсыпыра білім алған «сияқты» (Сәбиттің өзі баяндамасында «сияқты» деген сөзді тым көбейтіп жіберіп еді, мен де бұл арада «сияқты» деймін). Жалпы оның баяндамасынан менің байқауым сол.

Онсын бір тәуір нәрсе, Сәбит бұл баяндамасында сөйлеген сөздерін шолақ білімділерше қатесіз заң секілді қылып сөйлеген жоқ. Тек өз пікірі қылып сөйледі. Әрине бұл да осы бірсыпыра білім алғанның Арқасы ғой деймін. Мұнысы Сәбиттің шынында өскендегі. Ал сонымен қатар баяндамасында бірнеше оғаштау, ойланбай сөйлегендік болды.

Ескі әдебиеттегі aт

Ол айтты: «феодал дәуірінің поэзиясы тек ақсүйектікті, байлықты, салтанатты айтады... Ат туралы өлеңнің бірі орнында болмайды» деді. Қазақ елі сияқты күні кешеге шейін (тіпті күні бүгінге шейін (негізгі кәсібі мал) бишілдік құрылысының поэзиясы — өлеңі туралы олай деп кесе сөйлеу — ойланбай айтқандық қой деймін. Менің пікірімше қазақ елінің феодал дәуірінің поэзиясында, өлең-жырында атты қасиеттеп суреттеу зор орын алып келген. Қазақ елінің ескі әдебиеті оны айқын дәлелдей алады. Бүл туралы, керек болса, мен тарихи мағлұматтармен дәлелдер келтірер едім.

Ескі әдебиеттегі тапшылық

Және Сәбит айтты: «Сәкен ескі әдебиеттің конкретный материалына келгенде, мысалы «Қобыланды», «Қыз Жібектің» тапшылығын анықтап айта алмайды» деді.

Мен осындай айқын мәселеде таласуды едәуір қиын көрем. Бір жерде айтқан сөзді екінші сөздермен қайталау қызықты нәрсе емес қой деймін. Мен Қобыландының жырын талқылағанда былай дегем: «Жоғарыңа және, бұрынғы бөлімдерде біз айттық: Елді қара күш билеген кездерде, әлі жеткен әлсізді құлданған кездерде, үстем табы бастаған көршілес елдер, көршілес рулар бірін-бірі шауып, талап жүрген жаугершілік замандарда билер, батырлар естемдік қылған ру ер жігітке, жастарға «Үлгі» қылатыны сол үстем таптың шоқпарын мықтап соққан, жауға қарсы тұратын... батырлар болған дедік... Міне, сол реттің бәрі де Қобыланды батыр суретінен айқын табылады. Бұл сол кездегі руға үстемдік қылған таптың санасы бойынша «жатқа намыс» жібермейтін, руды «жауға бермейтін», билер билеген руға «жаттан олжа» түсіретін, елге «жау» саналған «кәпірді» қыратын батыр болып суреттелген...» Міне Қобыланды батыр туралы мен осылай деп жазған едім. («Қазақ әдебиетінің» 192 — 193 беттерін қараңыз).

Менің түсінуімше, жалпы батырлардың сипаттары сол замандағы үстем санамен жасалған. Ал үстем сана — үстем таптікі. Ал «Қыз Жібек» жырын талқылағанда былай дегем: «Қыз Жібек» әңгімесінде де «Қозы Көрпеш Баян сұлу» әңгімесі тәрізді байдың ұлы мен қызын жыр қылады. Мұнда да, билер дәуірінің үстем санасы, екі байдың ұлы мен қызын дәріптеп жыр қылып, жастарға, жұртқа үлгі қыла суреттейді. («Қазақ әдебиетінің» 231- бетін қараңыз).

Сәбит сияқты әдебиет мамандарымыз бұл пікірді теріс десе, немесе бұл пікірді бұдан гөрі әдемілеп айтуға болар еді десе, әдемілеп айтып, жазып көрсеткені жақсы болар еді.

Ал, тек жалаң сөзбен, «Сәкен «Қобыланды» мен «Қыз Жібектің» тапшылдығын анықтап айтпайды» деу ойланбай айтылған сөздердің бірі ғой деймін. «Қобыланды», «Қыз Жібектер» туралы жазғандарының бәрін қайтадан бұл арада айтып шығуды орынсыз көрем.

Исатай-Махамбет туралы

Және Сәбит «Исатай-Махамбет» — Пугачев сияқты деді. Мен осы күнге шейін біліп жүрген әдебиеттегі, тарихтағы мағлұматтарға қарағанда, Исатай-Махамбетті Пугачев сияқты деген сөзге қосылмаймын. Пугачевты Халық батыры дейді. Исатай-Махамбетті мен халық батыры дей алмаймын. Бұлар қазақ халқының билер (феодал) табының көсемдері. Исатай — Беріш руының биі болған адам. Биді қайта сайлағанда Жәңгір хан Беріш руынан сол Исатайдың өзін би қылмай Балқы дегенді би қылған. Сондықтан Исатай ханға қарсы болған. Ханға қарсы болғанда патша үкіметінің қазақ елін құрсап келе жатқан әскеріне, әкімдеріне қарсы болып жүрген және патша үкіметінің қолтығына кірген ханға қарсы болып жүрген қазақ көпшілігінің қозғалысын Исатай-Махамбет Кенесары-Наурызбайларша пайдаланбақ болған. Міне біздің бүгінге шейін білетініміз осы. Ал, Исатайды, Махамбетті халық ерлері еді деушілер толық дәлелдерін көрсетулері керек. Ал Қалел Досмұхамбетовтің жинап бастырған «Исатай-Махамбет» жырын Досмұхамбетовтің өзі айтып отырып жаздырған дейді. Мен Халық ерлеріне қарсы емеспін, қарсы түгіл Халық ерлеріне құмармын. Тек тарихи мағлұматтармен толық дәлелдеңіздер. Досмұхамбетовтің нұсқауымен жазылған жыр пәтуәлі дәлел болмайды. Кеше осында доктор Ахмет Маметұлы жолдас: «оны дәлелдейтін архив материалдары бар» деді. Менің айтатыным ескі патша үкіметінің жинаған архивына да сене беруге болмайды. Патша заманындағы тарихи уақиғаны жазушы, орыстың бір тарихшысы Кенесарыны да халық ері еді дейді.

Тағы да Сұлтанмахмұт туралы

Тағы Сәбит айтты: «егерде Сұлтанмахмұт күрес түрін көрсетсе, мың жерден Алашорданы жырласа да, біз оны пролетариат ақыны дер едік»... деді.

Сәбиттің мұнысы да сөйлеп тұрғандағы қызу үстінде айтылған сөз сияқты. Әйтпесе «мың жер түгіл», тап соғысында Алашордаға ұран өлеңдерін жазған адам, өлер жылдарында, «большевик болсаң қолыңды алмаймын» деген ақын пролетариат ақыны ма екен? Сәбит топ алдында сөйлеп тұруды сүйетін адам. Әрине онысы жақсы сипат, бірақ қызып сөйлеп тұрғанда, қызып шауып келе жатқан бәйге атша екі жағына бірдей сілтеген құлаш серпіндісі кейде үстіп, тұяғынан атқылаған отты кез келген жерге шашыратады. Шашыратқанда, кейде балшық, топырақ және одан да пышырақтау нәрселерді араластыра шашыратады. Бірақ қызып шауып келе жатқан бәйге аттың ондайына кейде тек аяған шыраймен қарайсың.

Ұлтшылдық туралы

Және Сәбиттің мына сөздері де қызу үстінде асығыс шашыраған сөздер ғой деймін: «Бізге ұлтшылдық жолынан келген ақындар бар, переходной ақын. Мысалы, Сәкен, Бейімбет, азырақ Ілияста да бар» деді. Мен бұл сөздерді де Сәбиттің сөйлеп тұрған аузынан жазып алдым. Сондықтан «Переходной», «Отчасти Ілияста да бар» деген сөздерге Сәбиттің өзі жауапты. Ал енді бұл не деген сөздер? «Переходной ақын» деген не?.. «Ұлтшылдық жолынан келген ақындар» деген не? Әрине алғашқы төңкерістің қарсаңында ұлтшылдық әсері тимеген ақын бізде жоқ еді. Одан кейін көп уақытқа шейін кей ақындарға кей кезде ұлтшылдық әсер тиіп жүргенін білеміз. Бұдан былай да ұлтшылдық әсер тимейді деп айту қате болар еді. Бірақ жұрттың бәріне бірдей, ақынның бәріне бірдей тиіп пе еді?.. Сәбиттің өзіне ұлтшылдық әсер тимеді ме екен? Міне Сәбит айтса осыларды талдап айтуы керек еді.

Сәкеннің тапшылдығы туралы

Және Сәбиттің, мынадай сөздері де шашырап түсті: «Сәкеннің әуелгі жылдарда тапшылдығы жоқ еді» деді. Бұл қалай айтылған сөз?.. Қай жылдарда Сәкенде тапшылдық жоқ еді?.. Олай болғанда, Сәбит «тапшылдық» деп нені айтады? Мен түсіне алмадым. Бұған да мағлұмат бере кетейін.

Мен өлең әңгімелерді оқып жүргенде аздап жаза бастадым. Омбыда учительдік семинарияда оқып жүргенімде 1915 жылы ең алғаш өлеңдерімді Омбыдағы оқушы балалар үйірмесі («Бірлік») кітапша қып бастырып таратты. Кітапша сиырдың тіліндей ғана, 32 бет. Барлық өлең жолы 500 жолдан артық емес еді. Әрине бұл өлеңдерімде қазіргідей «Жасасын совет», «колхоз-совхоз» деген сөздер жоқ. Ал сол 1915 жылдан кейін 1916 жылда бір-екі ғана өлең жаздым. Бір әңгіме жаздым.

Сонан соң 1917 жылда жұртқа белгілі революциялар болды. Революцияға екпінді түрде қатысып кеттім. Ақмолада 10 шақты ғана адамдармен бірге Совдеп-Совет үкіметін жасастым. Колчактың түрмесінде қол-аяқтарым шынжырлаулы ұзақ уақыт отырдым. Сол тап соғысы кезінде көп сөйлеуге, көп жазуға менде уақыт болмады. Төңкеріске қатысушылардың көбінде уақыт болмайтын еді. Тынымсыз қимыл-әрекет, ұйымдастыру істері, талас-тартыс, толып жатқан қауіп-қатерлі істер өлең, әңгіме жазып отыруға мұрсат бермейтін.

Ол уақыт Ресейдегі әрбір еңбекшінің, әрбір төңкерісшінің, жалпы төңкерісші еңбекшілер табының бар тіршілігі екіталай майдан ортасына салынып тұрған кезі еді. Сол қауіпті кезде әрбір төңкерісшінің өз басына қауіпті-қатерлі уақытта қазіргідей емес, совет ұраны үшін өлімге басын тігіп, қан майданға шығушылар онша көп емес еді.

Сондықтан ол кезде жазып отыруға, біріншіден, менің қолым тимеді, екіншіден, ол уақытта мен, шынын айтқанда, жазушы да емес едім. Балалық мінезден шыға алмай, оқып жүргендегі жазған 10 — 15 шақты кішкене өлеңмен кісі жазушы бола ма екен?

Қандай адамды ақын, жазушы деуге болатындығын кәзіргі жазушылар ұйымының ұстабы көрсетіп отырған жоқ па?

Міне осынын бәрін ойлап көрмей, Сәбит«Сәкеннің тапшылдығы әуелгі жылдарда жоқ еді!» дейді. Тапшылдығы жоқ кісі патшаның, Керенскийдін, Колчактың, алашорданың кезенген қалың қара күшіне қарсы, совет үшін қызыл ту ұстап майданға шыға ма?

Менің бұл сөздерді айтуым мақтан сияқты болды. Айтпауым керек еді. Ал айтпай кетсең, кейбіреулер: «Е, Сәкеннің тапшылдығы әуелгі жылдарда болмағаны рас екен... Пәленнің өзіне жауап бермей кетті ғой!» деулері мүмкін. «Сөз — сөзден туады!» деген осы.

Онан соң Сәбит: «Сәкен бір кезде Троцкийді мақтаған. Мүмкін ол кезде Троцкийдің кім екенін білмеген де болар» дейді. Менің шығармаларымды сына алғандардың кейбіреулері осы сөзді қайта-қайта айта береді. «Көп шайнаған қартаның дәмі кетеді» дегендей, осы бір әбден дәмі кеткен сөз. Енді лаж жоқ, бұған тағы да жауап берейік. Рас мен ол кезде Троцкийді мақтап өлең жаздым. Мақтағанда қалың құрсаған жауды жеңіп шыққан қызыл әскердің бастығы болған соң мақтадым. Және сол Троцкийдің бұрын атын да естімеген едім. Және сол Троцкий қызыл әскердің бастығы болып жүрген кезде, мен мақтап өлең жазған кезде оның төңкеріске қарсы болып кететінін мен шынында білгем жоқ. Қырағы білгіштер маған ондай білгендерін айтқан жоқ.

Баланың жылауымен негізгі «қыл» туралы

Адам қызып сөйлеп тұрғанда аузынан әр түрлі сөздер ұйытқып, шашырап шыға береді. Сәбит «Баланың жылағаны да таптың зары» деді. Түсіндіріп айтпаса, бұл сөз де күлкілеу сияқты көрінеді маған. Үшінші бес жылдықта бізде тапсыз қоғам болады. Сол тапсыз қоғамдағы балалардың жылауы қай таптың зары болады сонда? Әлде ол жылдарда балалар жыламай ма екен? Бала туатын үйде туған бала жыламаса ол баланың денсаулығының нашарлығы деп докторлар балаларды әдейі жылатады дейді. Тапсыз қоғамның докторлары туған баланың жылау-жыламауына қалай қарар екен?..

Сәбиттің ойланбай, түсіндірмей айта салған сөздері кейде осындай қалжың болып шығады. Ол және бір сөзінде «Менің негізгі қылым», «негізгі тетігім» деді. Бұған мен тіпті түсінбейім. Сәбиттің негізгі қылы яки тетігі қайсы екенін өзі ғана білер.

Тағы да тіл туралы

Онсоң Өтепұлы жолдас «Правинсализмды қолданбау керек» деді. Менің ойымша, біздің Қазақстанда дәл осы дәуірде правинсализмді қолдану керек. Қазақ тілі, қазақтың әдебиет тілі әлі қанша дегенмен кедей. Біз білетін қолданып жүрген сөздің аздығынан кейде ойымыздағыны толық айта алмаймыз, кейбір нәрсені ойдағыдай толық суреттей алмаймыз.

Мен мысал үшін сіздерге айттым ғой. Былтыр осында мен Алматы тұрмысын жазып жатқан бір әңгіменің ішінде, май айындағы бауды суреттемек болдым дедім ғой. Сонда жаза келе осы Алматының май айындағы бауын өзімнің көргенімдей қылып суреттей алмадым. Мен бұл арада сіздерге мақтанайын — осы Қазақстанда Ленин шығармаларын қазақшаға аударуға жарап жүрген он шақты кісінің бірімін. Қазақ тілін өте жақсы білген адам тана Ленин шығармаларын қазақшаға аудара алады. Сондықтан талайлардың аудармалары жарамай қалып жүр... Мен Лениннің бай тілін қазақшаға аударуға жарап жүрген адам болсам да, сол неше түрлі жұпар иісті гүлдерді, жайнап гүлдеген бауды көңілдегідей суреттей алмадым. Ал сол баудағы гүлдердің барлық түстерін бас-басына айырып атай аласыңдар ма?.. Әр гүлдің әр түрлі түстері бар, соларды айырып айта аласыңдар ма? Осылардың бәрін айтып суреттеген сөздеріңізді мен әлі көргемін жоқ. Тілдеріңіз жетпейді. Міне сондықтан біз тілімізді байытуымыз керек. Байыту үшін сөзді көрші елдерден де алудан қорықпауымыз керек. Интернационалдың сөздерді іркілмей қолдануымыз керек. Онан соң өз еліміздің ішінде бір аймақта айтылып жүрген сөздерді қопарып алып, әдебиет жүзіне шығаруымыз керек. Сонан соң әдебиетімізге енген сөз елге үйреншікті болып алынып кетеді, керексіз сөз жалпы тіл шеңберінен шығып қалып отырады.

Жолдастар мен енді сөзімді бітіремін. Уақыт аз болғандықтан көп сөзді тастап кеттім...

Қалай дегенмен біздің бұл Қазақстандық бірінші жиылысымыз біздің әдебиетіміздің-мәдениетіміздің өсуге бет алғандығын көрсетті. Енді алдымыздағы социалдық құрылыс майданында, кезенді өмір майданында ұлы тарихи дәуірімізге лайықты, кең өрісті, терең маңызды, биік сапалы көркем, сұлу әдебиет жасаймыз деп сенемін!

1934 жыл

---